Baza wiedzy, słownik pojęć numizmatycznych:

A

Artykuły na blogu:

JAK ZACZĄĆ KOLEKCJONOWAĆ MONETY I BANKNOTY?

JAK ZARABIAĆ NA NUMIZMATYCE? AŻ 10 WSKAZÓWEK JAK TO ZROBIĆ BY ZAROBIĆ.

Awers monety - jest to główna cześć monety posiadająca wizerunek ORŁA ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej. Moneta powinna zawierać także napis Rzeczpospolita Polska, rok emisji w przypadku monet kolekcjonerskich, a w przypadku monet obiegowych rok bicia monety. Dodatkowo powinna być podana wartość nominalna monety oraz może zawierać elementy plastyczne związane z daną monetą. 

B

Brakteat - (łac. bractea - blaszka) swoją świetlność miał w średniowieczu i był bity na cienkiej blaszce przy użyciu jednego stempla na miękkiej podkładce. Po wybiciu wzór widoczny był zarówno na awersie jako wypukły oraz jako negatyw widoczny na rewersie (wklęsły). 

D

Denar - był główną rzymską monetą jednak w innych krajach przyjmował lokalną nazwę i tak np. w Niemczech fenig, w Anglii pens. W Polsce pierwsze denary były wybijane już za czasów Piastów na przełomie wieków X i XI, a ostatnie zostały wybite za Jana Kazimierza w latach 1652-1653.

Druk UV - na monetach stosuje się także tą metodę. Polega ona na utwardzaniu światłem UV druku cyfrowego.

Dzień filatelisty - w Polsce został ustalony na 6 stycznia. Jest to związane z dniem powołania stowarzyszenia filatelistycznego w Krakowie w 1893 r. - Klub Filatelistów, na terenie Galicji w czasie zaborów.

Dzień Numizmatyka - 1 grudzień został ustanowiony Międzynarodowym Dniem Numizmatyka. Data ta jest związana z datą śmierci św. Eligiusza, który tego właśnie dnia zmarł w 660 roku w Noyonie. Prowadził on w Marsylii mennicę i jest także patronem złotników.

E

Efekt kątowy - to kolejna z zaawansowanych metod zdobienia monet. W zależności od kąta patrzenia, można nieraz (w zależności od projektu efektu kątowego) dostrzec cztery różne elementy. 

F

FDC - (z ang. first day cover) - są to koperty z naklejonym znaczkiem lub znaczkiem w bloku ostemplowane najczęściej specjalnie stworzonym na tą okazję ozdobnym stemplem. Data stempla to data pierwszego dnia wprowadzenia waloru do obiegu.

G

Gradacja stanów zachowania - stopnie ocen przy poddaniu waloru numizmatycznego ocenie:

Skala Gradacji USA / GB

Grading - jest to stopniowanie, ocena stanu zachowania waloru numizmatycznego, banknotu lub monety. Monety lub banknoty, są szczelnie zamykane by poddane ocenie walory nie mógł pogorszyć już swojej oceny. Monety poddane ocenie wkłada się do hermetycznie szczelnego tzw. slaba. Na slabach znajduje się nazwa firmy poddającej przedmiot ocenie oraz kod kreskowy, dzięki czemu ocenione przedmioty są ewidencjonowane. Niektóre firmy umożliwiają na ich stronie internetowych wyszukać i sprawdzenić, czy faktycznie numizmat został  poddany przez nich ocenie.

H

Hologram - Optycznie zmienny znak zabezpieczający, np. stosowany na monetach kolekcjonerskich. Oznacza to, że znak przybiera różne kolory i odcienie w zależności od kąta patrzenia. NBP stosuje metodę laserową do tworzenia hologramów na monetach kolekcjonerskich.

N

Nakłady monet obiegowych 1,2 i 5 złotowych III RP:

Nominał - wartość środka płatniczego nadana przez emitenta. Ułamek (czyli np. grosze) oraz wielokrotność (złoty) przyjętej jako obowiązująca jednostka pieniężna. W motach obiegowych nominał widnieje na rewersie, zaś na monetach kolekcjonerskich głownie na awersie. Jeśli chodzi o banknoty, to na obu stronach. Zarówno na banknotach obiegowych jak i kolekcjonerskich.

Nordic Gold czyli (NG) lub (GN) - Mieszanka stopów: 89% miedź (Cu), 5% cynk (Zn), 5% aluminium (Al) oraz 1% cyna (Sn). Taka mieszanka metali daje bardzo piękny kolor monecie przypominający złoto. Wykorzystywany był przez NBP np. w okolicznościowych dwuzłotówkach. Dzięki temu powstała przepiękna seria monet z lat 1996-2014.

M

Mirror Stamp - stempel lustrzany

Monety bulionowe - zwane są także monetami lokacyjnymi lub monetami inwestycyjnymi, chociaż często nie posiadają nominału lecz tylko wagę podaną w uncjach. Nakład tych monet nie jest ściśle określany i zależy on od popytu i podaży. Nie są to produkty dla kolekcjonerów, gdyż obrazek/motyw latami może być niezmienny. 

Monety próbne (kolekcjonerskie) - monety na których widnieje napis "PRÓBA" najczęściej na rewersie, przeznaczone były do obrotu na rynku numizmatycznym, co oznacza. że nigdy nie były wprowadzone do zwykłego obiegu. W 1991 roku zostały wydane ostatnie monety tego typu.

Moneta zastępcza - po roku 2000, na rynku numizmatycznym pojawiło się sporo tzw. monet zastępczych, których emitentami były różne miasta. Monety zastępcze były honorowane w danych miastach jako legalny środek płatniczy w ściśle określonym czasie podanym na monetach. Po tym terminie mają już tylko wartość kolekcjonerską. Oczywiście od samego początku nie było opłacalne wpuszczenie ich w obieg płatniczy, ponieważ cena emisyjna jak w przypadku monet kolekcjonerskich znacznie przewyższała wartość nominału. Zaletą tych monet były niskie nakłady, dla monet srebrnych od 500 sztuk. Są także cenne z uwagi na patriotyzm lokalny.

Muzeum numizmatyczne (lista) - Poniżej lista najciekawszych muzeów oraz gabinetów numizmatycznych ze stałą ekspozycją monet:

• Gabinet Numizmatyczny Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie
• Gabinet Numizmatyczny Mennicy Polskiej S.A.
• Gabinet Numizmatyczno-Sfragistyczny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
• Gabinet Monet i Medali Muzeum Narodowego w Warszawie
• Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi
• Muzeum im. Jerzego Dunin-Borkowskiego w Krośniewicach (Niewielka sala poświęcona złotym monetom Polskich Królów)
• Muzeum Lubelskie w Lublinie
• Muzeum Monet i Medali Jana Pawła II w Częstochowie
• Muzeum w Chorzowie
• Muzeum Zamkowe w Malborku
• Zamek Królewski w Warszawie

O

Offset - jedna z technik druku, zaliczana do grupy technik płaskich. Początek jej stosowania to przełom wieków XVIII i XIX. Płytka najczęściej z aluminium stanowi offsetową formę druku z naniesioną warstwą światłoczułą. W procesie druku forma jest nawilżana wodą. Elementy drukujące mają właściwości oleofilne i hydrofilne, czyli pewne elementy przyjmują wodę, a nie przyjmują farby, a niektóre na odwrót. 

Oksyda / oksydowanie monety - jest to proces polegający na pokryciu powierzchni srebrnej monety tlenkiem srebra. Dokonuje się tego za pomocą metody chemicznej lub elektrolitycznej. 

Ort - Powstał w Polsce na wzór niemieckiego Ortstalara za czasów panowania Zygmunta III Wazy w roku 1608. Na jednego Orta składało się od 10 do 18 groszy. Za panowania Augusta III Sasa, Ort została zrównany z Tymfem. W 1766 ostał wybity ostatni Ort jako moneta próbna.

P

Patyna - pojawia się na monetach w różnej postaci, w zależności od stopu metalu monety. Na srebrze przyjmuje postać ciemną, rudawą czy też białą. Na innych metalach kolor brązowy, czerwony lub ciemno-zielonych plam (także srebrze niższej próby). Patyna to cienka warstwa krystalicznego minerału, korozji metalu. Patyna potwierdza wiek monety, ale też dzięki niej wiemy przy starszych monetach, czy była ingerencja, czyli nieodpowiednie czyszczenie. Najwięcej odmian produktów korozji powstaje na miedzi. Są to między innymi Kupryt, Tenoryt, Melakonit, Azuryt. Najpowszechniej występujący jest Kupryt, czyli Cu₂O - tlenek miedzi. Powstaje w wyniku kontaktu metalu z powietrzem. Występuje w kolorze czerwonym, jednak może powstać dopiero po mechanicznym usunięciu wierzchniej zielonej warstwy.

Patyna jest krystalicznym mineralnym nalotem. Powstanie kryształu jest związane z upłynięciem sporej ilości czasu. Patyna na powierzchni monety, może być więc potwierdzeniem jej wieku. Istnieją jednak sztuczne sposoby nakładania patyny, w takim wypadku jednak nie ma ona postaci krystalicznej.

Kolekcjonerzy często cenią sobie walory estetyczne zapatynionej monety. Patyna podkreśla wypukłości, co sprawia, że szczegóły monety są lepiej widoczne, niż na lustrzanej metalowej powierzchni.

Moneta pokryta patyną ma więc większą wartość w oczach kolekcjonera niż moneta oczyszczona z patyny.

Pieniądz dominalny - uznawany za najstarszą formę pieniądza zastępczego prywatnego emitenta na ziemiach polskich. Służyły one do rozliczeń wewnętrznych na terenach folwarków. Właściciel dóbr płacił swoim robotnikom rolnym własnym pieniądzem. Oni zaś mieli możliwość wydawać go tylko u swojego pana, przez co zyskiwał on dwukrotnie. Nie dość że miał tanią siłę roboczą, to na dodatek to co zarobili musieli wydać tylko u niego, ponieważ tylko u niego pieniądz był akceptowany.

Pieniądz zastępczy - 

Platerowanie monety - jest to nakładanie na wybrany metal bardzo cienkiej powłoki innego metalu. NBP najczęściej na srebrne monety nanosi miejscowo cienkie warstwy złota. Platerowanie nie zmienia znacząco wartości takiej monety, gdyż warstwa złota jest znikoma. 

Proof - stempel lustrzany

Przywieszka (w filatelistyce) - obok znaczka pocztowego, czyli waloru z nominałem złączone na kształt znaczka inne pole przylegające o przynajmniej jednym boku równym znaczkowi, ale rozdzielone są perforacja i już bez nominału. Od jakiegoś czasu przywieszki już nie są jak kiedyś tylko białe, lecz również zawierają grafikę i często razem ze znaczkiem tworzą walor kolekcjonerski, w arkuszu czy też bloku.

R

Rant monety - nazywany trzecią stroną monety. Może być gładki lub ząbkowany. Bardzo często NBP wprowadza na rant napisy. 

Recto-verso - jest to utworzenie obrazu po obu stronach dokumentu z części elementów, które w połowie znajdują się na jednej stronie dokumentu, a w połowie na drugiej. Podświetlone tworzą całość obrazu. 

Relief wysoki - relief jest to płaskorzeźba. Od pewnego czasu NBP stosuje wysoki relief na niektórych monetach, co zwiększa ich atrakcyjność wizualną. Do jego uzyskania potrzebne jest nieraz niejednokrotne uderzenie stemplem.

Rewers monety - jest to przeciwna strona do awersu monety i zawiera ona elementy plastyczne związane z tematem monety, w przypadku monet powszechnego użytku również wartość nominalną. 

Rotograwiura - technika druku, która powstała w roku 1890 dzięki K. Kalica na podstawie znanych już wcześniej akwaforty i akwatiny. Jest to technika wklęsłodruku, gdzie formę drukową stanowi miedziany lub stalowy cylinder o wygrawerowanym rysunku. Stosuje się ją do wysokonakładowego druku wysokiej klasy np. znaczków pocztowych.

S

Staloryt - forma druku, która po raz pierwszy pojawiła się około 1820 roku dzięki K. Heath i jest techniką wklęsłodrukową. Technika zaczyna się od wykonania rysunku według projektu w płytce stalowej przez artystę rytownika. Tak powstała płyta (matryca) stalorytnicza jest prawdziwym dziełem sztuki. W kolejnym etapie matryca jest utwardzana oraz wykonuje się z niej stalowy cylinder drukowy. Jedyną drukarnią w Polsce, która jest w stanie wykonać staloryt jest Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych. 

Stempel lustrzany - w numizmatyce jest to technika bicie monet, aby powstał efekt lustra najczęściej tła, a wizerunek / grafika była matowa. Proces powstawania monety lustrzanej jest wynikiem złożonego procesu, czyszczenia, polerowania oraz politurowania.

Stopień rzadkości monet - Ilość monet znanych (zachowanych) według ogólnej wiedzy. Skala została zaproponowana przez Emeryka Hutten-Czapskiego pod koniec XIX w., a stosowany do dziś m.in. w katalogach E. Kopickiego, czy przez niektóre Domy Aukcyjne.

R * = 1
R ⁸ = 2-3 
R ⁷ = 4-6  
R ⁶ = 7-25   
R ⁵ = 26-120 
R ⁴ = 121-600 
R ³ = 601-3000   
R ² = 3001-15000  
R ¹ = 15001-80000  
R    = 80001-400000  
-     =  powyżej 400000

T

Talar - (z niem. Thaler) istniały na ziemiach polskich od XVI wieku. Prekursorem w naszym kraju był biskup Jan V Turzon, który to wybił taką monetę dla księstwa nyskiego. Natomiast pierwszym monarchą, który wprowadził w Polsce talary był Zygmunt I Stary, następnie Zygmunt August (dla Litwy w 1547 roku). Masowa emisja tego rodzaju moneta nastąpiła jednak za czasów Stefana Batorego. Talary były emitowane do 1795 roku przez polskich monarchów, później jeszcze w Księstwie Warszawskim przez króla saskiego Fryderyka Augusta I w latach 1810-1815. 

Tampondruk - jest to technika druku pośredniego, polegająca na nakładaniu farby za pomocą miękkiego i gładkiego stempla zwanego tamponem. Stąd wzięła się nazwa techniki druku. W procesie druku tampon ten znajduje się na specjalnie przygotowanej matrycy. Za ich pomocą przenosi się farbę na drukowany materiał.

Tymf -

U

UNC - ( z ang. Uncirulated - nieopublikowany, nierozprowadzany) Stan zachowania bankowy (nieobiegowy). Jest to stan bez śladów obiegu, zachowany perfekcyjnie, pochodzący z paczki bankowej. Rogi muszą być ostre, a papier z oryginalnym połyskiem. 

Uncja - (skrót oz) w numizmatyce jest jednostką miary stosowana do określenia masy metali szlachetnych lub wytworzonych z nim monet, numizmatów lub sztabek. Do tego używa się uncji międzynarodowej. W handlu zaś metalami szlachetnymi i w jubilerstwie stosuje się uncję trojańską. Znane obecnie stosowane lub historyczne są również inne uncje przedstawione poniżej.

Uwaga: Wartości w granach dla Uncji rzymskiej, Uncji Marii Teresy, Uncji duńskiej oraz chińskiej zostały zaokrąglone do najbliższych tysięcznych ziarna.

Źródła: Portal kolekcjonera NBP, Wikipedia